Toelichting op de begripsomschrijving
Om tot de begripsomschrijving voor burgerschap en burgerschapsvorming te komen, hebben we de volgende keuzes gemaakt.
Eeuwigheidsperspectief
In de omschrijving van burgerschapsvorming maken we duidelijk dat we op weg zijn naar de ontmoeting met God, naar de eeuwigheid. Vanuit dat perspectief dienen we ons leven op aarde vorm te geven, als pelgrim en als burger. Een pelgrim die op doorreis is naar een bestemming, maar ook een burger die interacteert met en zorgdraagt voor zijn of haar leefomgeving, met een houding van liefde. We kiezen er daarom voor om het liefdesgebod uit de Bijbel als uitgangspunt te nemen: Heb de Heere God lief boven alles en heb de naaste lief als uzelf. Om kinderen te stimuleren om vanuit dit liefdesgebod en Bijbelse waarden en normen te leven, is christelijk-reformatorisch onderwijs belangrijk. Daarbij sluiten we aan bij de Raamwerk visie burgerschapsvorming in het reformatorisch po van VGS en VBSO.
Kwalificatie, socialisatie en subjectificatie
In lijn met Biesta (2015) zien we burgerschapsvorming als een integraal geheel van kwalificatie, socialisatie en subjectificatie. Dit sluit ook aan bij wat de overheid en de inspectie van scholen verwachten: scholen moeten bijdragen aan kennis en vaardigheden en voor een schoolcultuur zorgen die in overeenstemming is met de basiswaarden en mensenrechten. We beseffen dat we als professionele opvoeders dingen kunnen voorleven (socialisatie), maar dat kinderen ook eigen keuzes maken (subjectificatie) om zo hun eigen plek in deze wereld in te nemen (Biesta, 2015).
Bij burgerschap gaat het meer om elementen die waarneembaar zijn in handelen of gedrag. Hoe laat een leerling bijvoorbeeld in de praktijk zien wat belangrijk is, waar hij voor staat?
Orde in de veelheid van begrippen
Burgerschap lijkt een containerbegrip. Begrippen als persoonsvorming, competenties en dimensies van burgerschap lopen door elkaar heen. De literatuur brengt hier wel enige structuur in aan.
- Persoonsvorming gaat over het bredere kader: wie is de leerling als persoon, hoe is hij en wie wil hij zijn als subject in de wereld (Biesta, 2015), en door welke bron wordt de leerling daarin gevoed? Hoewel burgerschap nauw samenhangt met persoonsvorming, gaat het bij burgerschap meer om elementen die waarneembaar zijn in handelen of gedrag. Hoe laat een leerling bijvoorbeeld in de praktijk zien wat belangrijk is, waar hij voor staat?
- Samenhangende gehelen van attituden, vaardigheden en kennis (en soms ook reflecties) worden vaak competenties genoemd. Dijkstra et al. (2015) definiëren een competentie als een combinatie van kennis, vaardigheden, houdingen en reflectie waarmee in het dagelijks leven sociale taken op een adequate manier kunnen worden vervuld.
We onderscheiden de volgende competenties:
- intrapersoonlijke competenties (gericht op de persoon zelf);
- interpersoonlijke competenties (gericht op de ander(en), in relatie tot de ander(en));
- maatschappelijke competenties, ook wel burgerschapscompetenties genoemd (gericht op anderen in de gemeenschap).
Bij burgerschapsvorming ligt de nadruk op de laatste twee soorten competenties, maar de intrapersoonlijke competenties zijn wel voorwaardelijk voor het ontwikkelen van interpersoonlijke en maatschappelijke competenties.
In de literatuur wordt gesproken over verschillende dimensies van burgerschap. Biesta (2020) onderscheidt er drie:
- de sociale dimensie (sociale integratie, goed kunnen functioneren in de maatschappij);
- de morele dimensie (kwaliteiten en deugden die goede burgers zouden moeten bezitten);
- de politiek-democratische dimensie (burgerschap als democratisch begrip, binnen een democratische samenleving).
In het burgerschapsonderwijs kan elk van deze dimensies een plek krijgen.
Bronnen
Biesta, G. (2015). Het prachtige risico van onderwijs. Phronese.
Biesta, G. (2021). Burgerschapsvorming: Pedagogische en levensbeschouwelijke eigenheid op het democratisch speelveld. Verus, vereniging voor katholiek en christelijk onderwijs.
Dijkstra, A.B., Kuiper, E., & Nieuwelink, H. (2018). Schoolkenmerken voor bevordering van burgerschapscompetenties van leerlingen in het basisonderwijs. Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek.
Nieuwelink, H., Boogaard, M., Dijkstra, A.B., Kuiper, E.J., & Ledoux, G. (2016). Onderwijs in burgerschap: wat scholen kunnen doen. Lessen uit wetenschap en praktijk. Kohnstamm Instituut.