Waarden in het burgerschapsonderwijs

Volgens het Van Dale-woordenboek is een waarde een “richtinggevend principe dat belangrijk wordt geacht voor een bepaalde cultuur”. Waarden worden vaak geformuleerd als korte, kernachtige woorden die raken aan iemands ideaal of overtuiging over wat een goed leven inhoudt. Het hebben van waarden is universeel; iedereen heeft impliciet of expliciet een idee over wat belangrijk of wenselijk is. Tegelijkertijd verschilt per persoon en per situatie welke waarde belangrijk(er) gevonden wordt en/of hoe de waarden geïnterpreteerd worden.

Gedeelde waarden zijn van belang om samen te leven, om in gezamenlijkheid na te denken over goed en kwaad en om gericht te zijn op elkaar. Daarnaast werpen ze een dam op tegen segregatie, radicalisering en het uiteenvallen van de maatschappij (Biesta, 2021). De overheid stimuleert dan ook burgerschap en burgerschapsvorming vanuit de basiswaarden van onze rechtsstaat, met de gedachte dat iedereen kan bijdragen aan een goed functionerende samenleving. Een beschrijving van de basiswaarden vinden we in de Memorie van Toelichting (2019) op de wijziging van een aantal onderwijswetten in verband met de verduidelijking van de burgerschapsopdracht van scholen.

De vrucht van de Geest uit Galaten 5 leert ons wat een goede levenshouding is in de praktijk van alledag.

Bijbelse waarden

Als christenen willen we onze houding tegenover anderen en het andere laten bepalen door Bijbelse waarden. We bespreken deze bewust eerst, om pas daarna vanuit Bijbels perspectief de basiswaarden uit de Memorie van Toelichting te lezen en te interpreteren. Als uitgangspunt voor de Bijbelse waarden nemen we de vruchten van de Geest uit in het Bijbelboek Galaten, hoofdstuk 5. Deze leren ons wat een goede levenshouding is in de praktijk van alledag. De vruchten van de Geest hebben in de eerste plaats betrekking op de persoonlijke verhouding met de Heere. Dit neemt niet weg dat ze ook kunnen dienen als bron voor het leven van mensen onderling.

In Tabel 1 werken we de waarden op basis van Galaten 5 uit. Daarbij is er soms enige overlap, omdat vanuit verschillende waarden hetzelfde gedrag zichtbaar wordt. Elke school kan in de praktijk zelf een selectie maken van de waarden die (op dat moment) in de school speciaal aandacht verdienen. De vertaalslag van Bijbelse waarden naar leer- en ontwikkeldoelen voor leerlingen wordt gemaakt op de pagina Einddoelen

Tabel 1 – Bijbelse waarden (op basis van Galaten 5)

Bijbelse waarde Uitwerking

Liefde

 Liefde heeft te maken met toewijding, genegenheid en dienstbaar zijn. Het gaat om liefde die niets terugverwacht. De Heere vraagt van ons dat we Hem boven alles liefhebben en (van daaruit) onze naaste als onszelf. Een beschrijving van ware liefde is terug te vinden in 1 Korinthe 13:4-8.

Blijdschap

 Blijdschap gaat verder dan een gevoel van vrolijkheid en is situatie-onafhankelijk. Het is een diepe vreugde, tevredenheid en dankbaarheid in God. Deze kan zowel gericht zijn op het verleden als op het heden of op een hoopvolle Toekomst. Deze blijdschap werkt door in het leven van alledag en in de verhouding tot de ander.

Vrede

 Vrede gaat allereerst over het in vrede met de Heere leven, waar ook Romeinen 5:1 over spreekt. Het heeft daarnaast betrekking op het in goede harmonie met de ander kunnen leven.

Lankmoedigheid

 Lankmoedigheid kan vertaald worden met geduld en verdraagzaamheid. Het gaat hierbij om de bereidheid tot vergeving en het geduldig kunnen verdragen van dingen die in een mensenleven gebeuren (ook in relatie tot anderen), zonder ons te wreken. Daarin zijn we afhankelijk van de Heere, zoals ook Kolossenzen 1:11 ons voorhoudt.

Goedertierenheid

 Goedertierenheid wordt ook geduid als vriendelijkheid, trouw en solidariteit. Denk aan oprechte interesse in de ander, rekening houden met de ander en (trouwe) omgang met en zorg voor de ander.

Goedheid

 Met goedheid wordt een goede gave of vriendelijke manier van geven bedoeld. We zijn dan goed voor de ander en de schepping.

Geloof

 Geloof wordt onder andere gekoppeld aan trouw. Het gaat hierbij om het geloof in de Heere, trouw zijn aan Zijn Woord, zoals dat ook in Efeze 3:16-17 staat. Het gaat ook om trouw zijn in de relatie tot anderen: beloften nakomen en ons werk trouw doen.

Zachtmoedigheid

 Onder zachtmoedigheid wordt ook een zachte vriendelijkheid verstaan. In een houding van zachtmoedigheid komen elementen als bescheidenheid, nederigheid, dienstbaarheid en verdraagzaamheid tot uiting.

Matigheid

 Matigheid houdt sterk verband met zelfbeheersing. Deze waarde gaat over met gezond verstand maathouden en onszelf in de hand houden.

Op de pagina Burgerschapsboom staat ter inspiratie/selectie een uitgebreidere set aan waarden, die verbonden zijn aan de metafoor van de boom en de inhoudelijke thema’s van het burgerschapsonderwijs.

Liefde heeft te maken met toewijding, genegenheid en dienstbaar zijn. Het gaat om liefde die niets terugverwacht.

Basiswaarden en basiscompetenties vanuit de overheid

De Nederlandse overheid heeft een aantal basiswaarden en competenties geformuleerd waarop het burgerschapsonderwijs zich moet richten. Deze basiswaarden worden als gedeelde waarden aangemerkt binnen onze democratische rechtsstaat. De kern is de verwijzing naar de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, waarin menselijke waardigheid het uitgangspunt is. Hieraan zijn vervolgens de waarden vrijheid, gelijkwaardigheid en solidariteit gekoppeld. De waarden zijn geconcretiseerd in acht begrippen waar de Onderwijsinspectie aandacht aan geeft in het toezicht. Zie Tabel 2 voor de uitwerking van deze basiswaarden en competenties. In de rechterkolom staat:

  • in zwart: de letterlijke omschrijving van de basiswaarde uit de Memorie van Toelichting;
  • in groen: de basiswaarde vanuit Bijbels perspectief (Galaten 5);
  • cursief: de concretisering van de basiswaarde door de Onderwijsinspectie.

In de Memorie van Toelichting en het inspectiekader worden de competenties niet verder uitgewerkt. Daarom worden de competenties alleen vanuit een christelijke invalshoek beschreven.

Tabel 2 – Basiswaarden en basiscompetenties Memorie van Toelichting met concretiseringen Onderwijsinspectie

Basiswaarden/competenties  Memorie van Toelichting
Bijbels perspectief
Onderwijsinspectie
Menselijke waardigheid Menselijke waardigheid draait om kwaliteit die kenmerkend is voor menselijk leven.
We gaan uit van de overtuiging dat de Heere ieder mens het leven schonk; we gaan met respect met een ander om, ongeacht wie hij of zij is.
Vrijheid Vrijheid houdt in dat alle mensen in Nederland vrij zijn om te denken en te doen wat ze willen, zolang ze daarbij de vrijheid en gelijkwaardigheid van anderen respecteren.
Daarbij erkennen we dat we afhankelijk zijn van God als Schepper en Onderhouder. We onderwerpen ons vanuit deze afhankelijkheid aan God en leven in gehoorzaamheid aan de Bijbel als Zijn Woord en met respect voor de ander. Hierbinnen is onze vrijheid begrensd en daarin ligt juist ook onze werkelijke vrijheid.
De Onderwijsinspectie geeft in het toezicht aandacht aan vrijheid van meningsuiting en autonomie.

  • Vrijheid van meningsuiting betekent dat je mag zeggen of schrijven wat je denkt of tegen de opvatting van anderen in mag gaan. Iedereen mag dus ook zijn of haar geloof uitdragen, of zijn of haar mening aan anderen voorhouden. Daarbij moet je je wel houden aan de wet.
  • Autonomie betekent dat iedereen zelf kan bepalen wie hij/zij wil zijn en hoe hij/zij zijn/haar leven wil leiden. Iedereen is dus bijvoorbeeld vrij om zelf te bepalen welke denkbeelden of welk geloof voor hem/haar belangrijk zijn/is. Daarbij moet je je wel houden aan de wet
Gelijkwaardigheid Gelijkwaardigheid betekent dat iedereen in Nederland gelijkwaardig is aan elkaar en gelijk is voor de wet.
We benaderen alle mensen op eenzelfde respectvolle manier – als schepsel van God-, ongeacht hun identiteit of achtergrond. Dit veronderstelt integriteit, rechtvaardigheid, eerlijkheid, verantwoordelijkheid en tolerantie in het omgaan met anderen.
De Onderwijsinspectie geeft in het toezicht aandacht aan het gelijkheidsbeginsel en het afwijzen van discriminatie.

  • Het gelijkheidsbeginsel (ook wel gelijkheid of gelijkwaardigheid genoemd) betekent dat mensen van gelijke waarde zijn. Daarbij maakt het niet uit wat je denkbeelden zijn of wat je gelooft. Je hoeft niet te vinden dat die denkbeelden of gebruiken zelf waardevol zijn, maar wel dat mensen met andere denkbeelden en gebruiken niet minder waard zijn dan jij of dan jouw groep.
  • Discriminatie betekent dat mensen of groepen bij anderen achtergesteld worden of dat je vindt dat er voor mensen met andere denkbeelden of gebruiken niet zoveel ruimte hoeft te zijn of dat die denkbeelden of gebruiken misschien zelfs verboden moeten worden.
Solidariteit

  • Respect
  • Verdraagzaamheid
  • Integriteit
  • Verantwoordelijkheidszin
 Solidariteit ziet op gemeenschappelijke waarden die betrekking hebben op de omgang tussen mensen, zoals respect, verdraagzaamheid, integriteit en verantwoordelijkheidszin.
We benaderen de ander vanuit naastenliefde met een houding van goedertierenheid, omdat God dit van ons vraagt. We staan voor elkaar klaar, zijn dienstbaar, tonen barmhartigheid, zijn trouw, leven met elkaar mee, dragen elkaars lasten en vieren elkaars vreugden.
De Onderwijsinspectie geeft in het toezicht aandacht aan verdraagzaamheid, begrip voor anderen, afwijzen van onverdraagzaamheid en verantwoordelijkheidsbesef.

  • Verdraagzaamheid (ook wel tolerantie genoemd) betekent dat je de mening of het gedrag van een ander accepteert, ook al ben je het er helemaal niet mee eens. En het betekent ook dat je iedereen de ruimte wilt geven om zo’n mening of zulk gedrag te hebben. Natuurlijk moet iedereen zich daarbij wel houden aan de wet.
  • Begrip voor anderen betekent dat je probeert te begrijpen waarom mensen of groepen bepaalde denkbeelden of gebruiken hebben: wat is de achtergrond daarvan en waarom is dat belangrijk voor een ander?
  • Onverdraagzaamheid (ook wel intolerantie genoemd) is het tegenovergestelde van tolerantie. Het betekent dat je vindt dat andere mensen of groepen, dingen waar jij het niet mee eens bent niet zouden mogen denken of doen, en dat je het niet nodig vindt dat ieder de ruimte krijgt om zo’n mening of zulk gedrag te hebben.
  • Verantwoordelijkheidsbesef betekent dat mensen verantwoordelijkheid willen nemen voor wat ze zeggen en doen (en wat ze niet zeggen en doen) en dat ze daarbij rekening willen houden met wat dat voor anderen betekent. Daarbij is vooral belangrijk dat je probeert anderen niet te schaden en dat je de samenleving en de democratie wilt helpen om goed te functioneren. Hoe je dat doet, mag iedereen zelf weten.

Waarheidsgetrouwheid

 

 We baseren ons op de Bijbel en spiegelen ons doen en laten aan dat wat de Heere daarin van ons vraagt. Daarmee is eerlijkheid een belangrijke waarde en laten we zien hoe een christen, die wil leven volgens de Bijbel, zijn of haar leven inricht.

Empathie en sympathie voor anderen

 

 We stellen ons op vanuit naastenliefde waarbij we een empathische houding aannemen en sympathie tonen richting de ander als persoon, ook als we zijn of haar mening niet delen.

Respect voor de mening van anderen en bereidheid tot het (laten) corrigeren van eigen oordeelsvorming

 

 

 We respecteren en verdragen mensen die andere meningen hebben. We delen onze eigen meningen op een respectvolle manier. We luisteren vanuit naastenliefde met een open houding naar andere mensen als het gaat om de afweging die hun oordeel onderbouwt, en zijn bereid om elkaar écht te verstaan en het eigen oordeel te (laten) nuanceren of te corrigeren als daar gegronde reden voor is.
Sociale vaardigheden

  • Flexibiliteit
  • Responsiviteit
  • Verantwoordelijkheidszin
 We zetten sociale vaardigheden in om ons te verhouden tot de dingen die vanuit de maatschappij op ons afkomen. We nemen van daaruit onze verantwoordelijkheid, formuleren passende reacties en zijn flexibel.

Bronnen

Biesta, G. (2021). Burgerschapsvorming: Pedagogische en levensbeschouwelijke eigenheid op het democratisch speelveld. Verus, vereniging voor katholiek en christelijk onderwijs.

Tweede Kamer der Staten-Generaal (2019). Wijziging van een aantal onderwijswetten in verband met verduidelijking van de burgerschapsopdracht aan scholen in het funderend onderwijs: Memorie van toelichting. Verkregen via https://www.tweedekamer.nl/downloads/document?id=115b8f81-ff90-4c7c-bb2d-ec944d6055b3&title=Memorie%20van%20toelichting.pdf.

Inspectie van het Onderwijs (2021). Onderzoekskader 2021 voor het toezicht op voorschoolse educatie en het primair onderwijs. Verkregen via https://www.onderwijsinspectie.nl/onderwerpen/onderzoekskaders/documenten/publicaties/2021/07/01/onderzoekskader-2021-primair-onderwijs

 

terug naar homevolgende pagina