Verantwoording van de leerlijn
De leerlijnen zijn onderverdeeld in vier delen (groep 1/2, 3/4, 5/6 en 7/8). In veel gevallen hebben we ervoor gekozen om eerst te werken aan de sociale competenties (onderbouw) en deze daarna verder uit te werken naar maatschappelijke competenties (bovenbouw). Daarnaast volgt de opbouw soms de mate van invloed van de sociale omgeving op de ontwikkeling van een kind (ecologische systeemtheorie) of werken we van concreet naar abstract. We werken dit hieronder wat verder uit.
Van sociale competenties naar maatschappelijke competenties
Sociale competenties omvatten de kennis, vaardigheden en attituden die iemand in staat stellen diverse rollen passend bij de situatie en opdracht uit te voeren. Maatschappelijke competenties zijn meer gerelateerd aan burgerschap, passend bij de publieke sfeer en gemeenschappelijke besluitvorming. Omdat sociale competenties sterk verankerd zijn in de wet en een voorwaarde zijn voor het uitvoeren van maatschappelijke competenties, worden deze vooral in de onderbouw aangeboden als fundament voor de opbouw van de verdere burgerschapsdoelen (Dijkstra et al., 2018). Het oefenen van de sociale competenties gebeurt eerst in klein verband: de context van het eigen gezin, de klas. Later wordt dit uitgebreid naar de school, de buurt, de samenleving en de wereld, waarbij ook de maatschappelijke competenties een rol gaan spelen.
De aandacht voor de sociale competenties in de onderbouw sluit zo veel mogelijk aan op de morele ontwikkeling van deze leeftijd. In de kleuterfase neemt het egocentrisme af en ontwikkelt de leerling sociale cognitie om zichzelf te kunnen verplaatsen in de ander (Hooijmaaijers, Stokhof & Verhulst, 2009). Dit is nodig voor het ontwikkelen van sociale competenties.
Ecologische systeemtheorie van Bronfenbrenner
Bronfenbrenner laat aan de hand van een model zien wat de invloed is van de sociale omgeving op de ontwikkeling van mensen (Van Riel & Tuithof, 2019). Hij start met personen en groepen die direct verband houden met het kind: het microsysteem. Deze verhoudingen komen binnen de leerlijn sterk terug in de onderbouw (groep 1/2).
In het mesosysteem spelen de actoren uit het microsysteem een rol, maar dan vooral hoe zij verband houden met elkaar. Ter illustratie: een kind heeft contact met ouders, leerkrachten, etc. Tegelijkertijd hebben de schoolsituatie en thuissituatie ook sociale contacten met elkaar. De thuissituatie wordt meer verbonden aan de schoolsituatie. Deze verhoudingen komen binnen de leerlijn meer terug in de groepen 3/4.
De contacten binnen het exosysteem staan niet in direct contact met het kind zelf, maar oefenen wel indirect invloed uit op het kind. Daartoe heeft een kind zich wel te verhouden. Deze verhoudingen komen sterk naar voren in de groepen 5/6 en 7/8. Het macrosysteem zijn alle culturele ontwikkelingen die invloed hebben op het kind. Dit is vooral terug te zien binnen bepaalde onderdelen van de thema’s, zoals de thema’s verschillen en wereld.
Van concreet naar abstract
Een opbouw van concreet naar abstract is sterk terug te zien bij het thema wereld. Daarin wordt vanaf de onderbouw al aandacht besteed aan maatschappelijke competenties die ver buiten de belevingswereld van de leerling liggen. Tegelijkertijd zijn ze vooral uitgebeeld in concrete situaties (bijvoorbeeld het ophalen van zendingsgeld). In de bovenbouw gaat het om het aanleren van fenomenen en processen op internationaal niveau die voor leerlingen meer abstract zijn.
Uitwerking leerlijn
De matrix met leerlijnen is onderverdeeld in de verschillende thema’s (takken). De takken hebben geen volgorde in prioriteit. Wel is er gekozen om te starten vanuit de wereld dicht bij de leerling en zo verder op te bouwen naar thema’s die meer maatschappelijk van aard zijn. Vanuit het einddoel voor ieder thema zijn per leerjaar verschillende doelen geformuleerd. Ieder doel is onderverdeeld in een kennis-, vaardigheden- en attitudecomponent. In de matrix zijn deze zichtbaar van links naar rechts. In sommige gevallen is ervoor gekozen om binnen een combinatie van leerjaren alleen de focus te leggen op de kenniscomponent, omdat leerlingen pas in een later leerjaar actief aan de slag gaan met vaardigheden.
Er is gekozen om te starten vanuit de wereld dicht bij de leerling en zo verder op te bouwen naar thema’s die meer maatschappelijk van aard zijn.
Overzicht inhoudelijke thema’s
| Thema’s | Inhoudelijke thema’s |
|---|---|
| Samen | Naastenliefde tonen Een ander helpen Opkomen voor de ander Onverdraagzaamheid afwijzen/discriminatie tegengaan Insluiten en buitensluiten tegengaan Conflicten oplossen en vergeven |
| Verschillen | Verschillen tussen klasgenoten, thuissituaties en personen in de buurt (Etnische) verschillen tussen bevolkingsgroepen in de samenleving Respectvolle omgang andersdenkenden Bijbelse seksualiteit en verschillen in de samenleving Bijbelse visie op genderidentiteit Huwelijk en andere samenlevingsvormen |
| Schepping | Onderhouden van Gods schepping Rentmeesterschap Mate waarin je duurzaam kunt handelen Milieuvraagstukken, zoals afval, energiebesparing, vervuiling, broeikaseffect, zeespiegelstijging De omgang met water Afvalrecycling Ecologische voetafdruk Energietransitie Tegenstrijdige belangen |
| Digitaal | Impact van de inhoud van media op jezelf Mediatijd Gebruik van games en films Cyberpesten Intieme media Groepsdruk Nettiquette Beeldvorming en waarheidsvinding (nepnieuws) |
| Democratie | Afspraken en regels binnen eigen context en in de samenleving Rechten en plichten binnen de Nederlandse samenleving Meningsvorming en het verwoorden van een eigen mening Democratische rechtsstaat Democratische waarden Nederlands kiesstelsel Bijbelse visie op de overheid |
|
Wereld
|
Verschillende culturen Wereldwijde christenen/vervolgde kerk Lidmaatschap Nederland van verschillende organisaties Internationale wetgeving Ontwikkelingssamenwerking Fair-Trade producten Wereldgodsdiensten Migratie en vluchtelingenbeleid Koloniale geschiedenis Globalisering, economische verwevenheid |
Bronnen
Riel van, R. & Tuithof, J.I.F.M. (2019). Burgerschapsonderwijs en zijn omgeving: Een theoretisch perspectief over de relatie tussen de vormgeving van het burgerschapsonderwijs en de eigen schoolomgeving. Maatschappij en Politiek 2019 (7), 18-22.
Hooijmaaijers, T., Stokhof, T. & Verhulst, F. (2016). Ontwikkelingspsychologie voor leerkrachten in basisonderwijs. Uitgeverij Koninklijke van Gorcum